Τα κρητικά στιβάνια στη διάρκεια των χρόνων

Σήμερα, βέβαια, οι περισσότερες παραδοσιακές τέχνες έχουν παρακμάσει, το ίδιο και η στιβανοποιία. Ελάχιστοι πλέον ασχολούνται με τη χρονοβόρα αυτή διαδικασία παραγωγής στιβανιών και η ζήτηση είναι πλέον περιορισμένη.

 Ωστόσο, στην Κρήτη παρατηρείται ένα ιδιαίτερο φαινόμενο. Η παραδοσιακή φορεσιά, οι βράκες και τα μειντανογέλεκα έχουν εξαφανιστεί και τα βλέπουμε μόνο σε εκδηλώσεις φολκλόρ. Τα στιβάνια, όμως, κρατούν ακόμη. Κάμποσοι στιβανάδες εργάζονται ακόμη στο νησί, στις μεγάλες πόλεις, Χανιά, Ρέθυμνο, Ηράκλειο, αλλά και σε κεφαλοχώρια, όπου καταφεύγουν οι τελευταίοι ρέκτες-εραστές της παραδοσιακής υποδηματοποιίας. Βέβαια, πολλοί από τους κατοίκους των ορεινών οικισμών επιμένουν να χρησιμοποιούν τα στιβάνια ξέροντας ότι αντέχουν στις ιδιαίτερες περιβαλλοντικές συνθήκες, στο άγριο τοπίο των βουνών.

Πλέον μπορούμε να δούμε αρκετές παραλλαγές στα στιβάνια σε σχέση με το κλασσικό. Τα στιβάνια με ζάρες, το ζάρωμα δηλαδή στο καλούπι του στιβανιού για ένα διαφορετικό στυλ, τα τριζάτα στιβάνια, που τοποθετούνται μικρά ξυλάκια μέσα στη σόλα για να 'τρίζουν', εξού και η ονομασία τους. Άλλη παραλλαγή είναι με πιέτες, διάφορες κορδέλες δέρματος που τοποθετούνται γύρω από το υπόδημα για στολίδι και πολλά άλλα, όπως τα θέλει ο πελάτης.

Σύγχρονος τρόπος κατασκευής

Στις μέρες μας τα πράγματα είναι πλέον διαφορετικά. Σήμερα η κατασκευή ενός ζευγαριού υποδήματα είναι πιο εύκολη διαδικασία για έναν κατασκευαστή, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι και απλή. Πλέον ο κατασκευαστής προμηθεύεται ότι δέρμα θέλει από βιοτεχνίες, στη μορφή που ο ίδιος επιθυμεί και απλά το ράβει σύμφωνα με τις ανάγκες του πελάτη. Για τη κατασκευή της σόλας που είναι και το δυσκολότερο σημείο ενός παπουτσιού χρησιμοποιείται σκληρό δέρμα το οποίο κολλιέται και έπειτα τοποθετείται το τακούνι το οποίο το βρίσκουν εύκολα στο εμπόριο. Όλη η διαδικασία γίνεται πάλι στο χέρι με τη διαφορά ότι στις μέρες μας υπάρχουν αρκετά μηχανήματα που διευκολύνουν τους υποδηματοποιούς. Τα δέρματα που χρησιμοποιούνται είναι κυρίως από πρόβατο και κατσίκι. Στα καλύτερα συμπεριλαμβάνονται τα Ιταλικά δέρματα ενώ στα πιο ανθεκτικά τα Ελληνικά. Γι' αυτό και τα ιταλικά κοστίζουν περισσότερο.

Στα Χανιά πίσω από τη δημοτική αγορά βρίσκεται ο εμπορικότερος δρόμος της πόλης, η οδός Σκρίντλοφ ή Σκρύδλωφ με πολλά επώνυμα καταστήματα στη σειρά. Στο σημείο που συναντιέται με την οδό Χάληδων, την κεντρική οδό της παλιάς πόλης, η περιοχή  έχει το χαρακτηριστικό όνομα στιβανάδικα.

Κάθε μεγάλη πόλη της Κρήτης είχε μία συγκεκριμένη περιοχή στο εμπορικό της κέντρο που βρίσκονταν μαζεμένα τα παραδοσιακά υποδηματοποιεία, δηλαδή τα στιβανάδικα. Στα στιβανάδικα, εκτός από τα παραδοσιακά στιβάνια, θα βρείτε δερμάτινα είδη και διάφορα σουβενίρ.

Οι Κρήτες για δύο αιώνες μετά την βενετσιάνικη κατάκτηση (1204) συνέχισαν να ντύνονται με το βυζαντινό ένδυμα, το οποίο είχαν υιοθετήσει στους προηγούμενους αιώνες. Κατόπιν ενστερνίστηκαν τη βενετσιάνικη μόδα. Τον 16ο  αιώνα οι Αλγερινοί πειρατές που λυμαίνονταν τη Μεσόγειο φορούσαν ένα είδος βράκας. Στα βενετσιάνικα πλοία δούλευαν Κρήτες ναυτικοί που φόρεσαν τη βράκα ως παραπλάνηση προς τους πειρατές. Λόγω της οικονομικής δυσχέρειας οι φτωχοί αυτοί χωρικοί συνέχισαν να φοράνε αυτό το ναυτικό ένδυμα και μετά το τέλος της θητείας τους από τα καράβια, έχοντας την σιωπηλή συγκατάθεση των Βενετών. Η βράκα όμως αφομοιώθηκε σαν ένδυμα καθημερινότητας και διαμορφώθηκε σ’ αυτό που σήμερα αποκαλούμε παραδοσιακή Κρητική φορεσιά ή βράκα στην περίοδο της Τουρκοκρατίας και αποτελείται από διάφορα μέρη. Αυτά ράβονται από ειδικούς τεχνίτες τους επονομαζόμενους τερζήδες. Τα τμήματα αυτά είναι: η βράκα, οι κάλτσες, το γελέκι (κλειστό ή ανοιχτό ), το μεϊτάνι, το καπότο, το πουκάμισο, η ζώνη, το σπαστό φεσάκι ή σαρίκι, το ασημομάχαιρο, η καδένα και τα στιβάνια.

Επί Τουρκοκρατίας άξια αναφοράς αποτελεί η διαταγή του Κιαμίλ Αχμέτ Πασά -διοικητή του Χάνδακα- που απαγόρευε στους χριστιανούς να φορούν κόκκινα και λευκά φέσια αλλά και σαρίκια. Το ίδιο ίσχυε με τις βράκες και με τα στιβάνια, το υπόδημα δηλαδή που χαρακτηρίζει τους Κρήτες.

 Οι Κρήτες φορούσαν μαύρα, κόκκινα αλλά και τα απαγορευμένα άσπρα στιβάνια. Το άσπρο είναι ένα χρώμα που μαρτυρά την αρχοντιά του Κρητικού λαού, στοιχείο φυσικά που οι Τούρκοι κατακτητές δε θα μπορούσαν να αφήσουν έτσι. Τα λευκά στιβάνια στην πραγματικότητα ήταν κίτρινα ή γίνονταν με τον καιρό και λόγω της απαγόρευσής τους τα φόραγαν οι πιο ανήσυχοι, αψηφώντας τους κίνδυνους που αυτό είχε. Εκτός όμως από τα στιβάνια, οι αστοί και πιο εύποροι Κρητικοί κυρίως, φορούσαν και τα «τσαρδίνια» που ήταν ψηλά, στενά, άσπρα παπούτσια με σχισμή κατά μήκος της κνήμης και με  μεταξωτά κορδόνια. Στις απαγορεύσεις αυτές οι Τούρκοι έθεταν το επιχείρημα ότι ο ιερός μουσουλμανικός νόμος παραβιάζεται, αφού δε διακρίνονται οι χριστιανοί από τους μουσουλμάνους.

Τα στιβάνια φορέθηκαν στις αρχές του 19 αιώνα από χωρικούς για την κάλυψη των ποδιών τους από τα αγκάθια και τα χαράκια που ήταν αναγκασμένοι συχνά να διαβούν, προκειμένου να ταΐσουν τα ζώα τους σε βουνά και άλλα δυσβάσταχτα μέρη. Φτιαγμένα από ανθρώπινα υλικά, 100% χειροποίητα, κατασκευάζονταν σύμφωνα με τις δικές τους ανάγκες. Τα πρώτα στιβάνια ήταν φτιαγμένα από: α) δέρμα ζώου το πάνω μέρος που καλύπτει το πόδι και β) από λάστιχο η σόλα που έβρισκαν από παραιτημένα λάστιχα αυτοκινήτων σε χωράφια και δρόμους.

Παραδοσιακός τρόπος κατασκευής

Αφού επεξεργαζόταν το δέρμα του ζώου για μερικές ημέρες στην συνέχεια το έκοβαν και το σχεδίαζαν σύμφωνα με το καλούπι του ποδιού, δηλαδή ίσα ίσα ώστε να καλύψει γύρω γύρω τη γάμπα. Έπειτα κατασκεύαζαν το κουτουπιέ του στιβανιού και στη συνέχεια έραβαν με χοντρό σύρμα το λάστιχο, όπου ήταν η σόλα του υποδήματος. Η διαδικασία για την κατασκευή ενός υποδήματος διαρκούσε ακόμα και 5 ημέρες, διότι τα κατασκεύαζαν όλα στο χέρι, στο στιβανάδικο.

Το στιβανάδικο ήταν ένα μικρό μαγαζί, λίγα τετραγωνικά μέτρα. Στη μέση υπήρχε συνήθως ένα παλιό ξύλινο τραπέζι με θήκες για τα ζαγάρια και τα ξυλόκαρφα. Μπροστά ο χώρος εργασίας με τριτσέτα, σφυριά, κατσαμπρόκους, σουβλιά, φαλτσέτες, τανάλιες. Δίπλα τα σκουπιά και τα καλαπόδια, ξύλινα καλούπια που ευκολύνουν την εργασία του μάστορα, αυτά που «φορμάρουν» το δέρμα.

Οι περιηγητές που έφτασαν στην Κρήτη κατά τα χρόνια της Τουρκικής κυριαρχίας εντυπωσιάζονταν από τα υποδήματα των Κρητικών. Πολλές φορές προσπαθούσαν να εξηγήσουν γιατί χρησιμοποιείται σε όλο το νησί αυτή η βαριά υπόδυση, την οποία άλλοτε την απέδιδαν σε τοπικές συνήθειες και άλλοτε στο φυσικό περιβάλλον.

 Ο Άγγλος πλοίαρχος T.A.B. Spratt, που ήρθε στην Κρήτη γύρω στο 1850, περιγράφει την αμφίεση των Κρητικών με θαυμασμό : « Οι Κρητικοί και των δύο δογμάτων ντύνονται τόσο όμοια ώστε συχνά οι μόνιμοι κάτοικοι αλλά και οι Έλληνες των γειτονικών νησιών να μη τους ξεχωρίζουν. Ψηλές δερμάτινες μπότες (στιβάνια), καφέ ή κόκκινες και συχνά καλοραμμένες και με κορδόνια είναι το χαρακτηριστικό εξάρτημα της ενδυμασίας του Κρητικού. Χρησιμεύουν και ως παπούτσια και ως εφαρμοστό πανταλόνι, ενώ οι κάλτσες είναι άχρηστο εξάρτημα για τον Κρητικό χωρικό. Η μορφή ενός καλοντυμένου Κρητικού είναι εντυπωσιακή., με τη γιορτινή ενδυμασία, με τις εφαρμοστές ψηλές του μπότες σε ζωηρό κόκκινο χρώμα και με το καλοκεντημένο γιλέκο του».

Και ο γιατρός και σπουδαίος αρχαιολόγος Ιωσήφ Χατζηδάκης, που εξέδωσε την «Περιήγησή» του στην Κρήτη το 1881, έγραψε: « Προς τούτοις δε μόνον Ηρακλείω κατασκευάζουσι τα κομψότατα και πολυτελή υποδήματα τα καλούμενα Τσαρδήνια. Το είδος τούτο των υποδημάτων είναι αρχαιότατον και ανεκαθεν ιδιάζον εν Κρήτη, αφού και ο Ιπποκράτης λέγει τους Κρήτας καλώς υποδεδημένους ο δε Γαληνός, σχολιάζων το χωρίον τούτο του Ιπποκράτους, βεβαιοί ότι τα υποδήματα των Κρητών ανέβαινον μέχρι του ημίσεως του σκέλους και ήσαν εις πολλά μέρη διάτρητα, ίνα διαπερώσιν ιμάντας προς ακριβή εφαρμογήν…»

Στο πέρασμα του χρόνου ξεχάστηκαν όλα σχεδόν τα είδη υπόδησης που κατασκευάζονταν στο νησί, όπως τα περίφημα τσαρδίνια του παλιού καιρού. Έμεινε μόνο το στιβάνι όχι μόνο ως τρόπος προβολής μιας ιδιαίτερης ταυτότητας, αλλά και ως είδος χρηστικό.

Το τμήμα από την Κρητική φορεσιά που χρησιμοποιούνταν πάρα πολύ είναι τα στιβάνια, γιατί έχουνε ειδική χρήση κυρίως στα βουνά.  Αυτό έχει να κάνει με το γερό πάτημα και με την προστασία του ποδιού γιατί είναι μπότα, που σημαίνει ότι όταν περπατάς πάνω σε βράχια σου κρατάει σταθερό το πόδι. Όλη η σόλα από κάτω ήτανε με σιδερένιες βίδες, όπως βάζανε και στα άρβυλα στην υπόλοιπη Ελλάδα.

Υπάρχουν αναφορές ότι στη Μάχη της Κρήτης κατά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο οι Κρητικοί φορούσαν τα στιβάνια τους, όπως φορούσαν όλοι οι φαντάροι  στην υπόλοιπη Ελλάδα τα στρατιωτικά άρβυλα.

Ο κ. Καλογεράκης αναφέρει «Τον Μάιο του 1941 οι Γερμανοί εξαπολύουν μια γιγαντιαία επιχείρηση για την κατάληψη της Κρήτης. Ο παπά-Γιάννης οπλίζεται με έναν σταυρό κι ένα παλιοντούφεκο, και κατηφορίζει στο Ηράκλειο. Την πρώτη και δεύτερη ημέρα πολεμά με αυταπάρνηση τους αλεξιπτωτιστές στα περίχωρα του Ηρακλείου».

Όσον αφορά τη συμμετοχή του παπά-Γιάννη τη δεύτερη ημέρα της Μάχης της Κρήτης, συγκλονιστική είναι η περιγραφή ενός νεαρού τότε (19 ετών), του Κυρικάκη Νικολάου, ο οποίος μεταξύ άλλων αναφέρει: «[…] ο Σκουλάς, που πρέπει να ήταν 38-40 ετών, ήταν παράξενα ντυμένος, φορούσε στιβάνια, κιλότα στενή, μαζωμένη μπροστά σαν κοντοβράκι, μεϊντανογέλεκο και στο κεφάλι κάτι μαύρο, σαν καλογερικό σκούφο ή κρητικό μαντίλι, είχε γένια, όχι μεγάλα, και παχύ μουστάκι… Μετά από αρκετή ώρα, το όπλο του Σκουλά έπαθε εμπλοκή, γιατί μια σφαίρα είχε σφηνωθεί στην κάννη και, έτσι, αχρηστεύτηκε. Έκαμε αμέτρητες προσπάθειες χτυπώντας το κοντάκι στις πέτρες, για να ξεσφηνωθεί η σφαίρα, πράγμα μάταιο. Μου πρότεινε να του δώσω το όπλο μου, αλλά την ίδια στιγμή, μονολογώντας, είπε: “Δεν είναι σωστό, εξάλλου έχεις και λίγες σφαίρες”.

Έτσι μας ανακοίνωσε ότι θα πάει να βρει άλλο όπλο. Να τονίσω πως, σε όλες τις προσπάθειές του για να ξεσφηνωθεί η σφαίρα από την κάννη, σηκωνόταν όρθιος, ώστε να βάζει δύναμη, χτυπώντας το κοντάκι στις πέτρες, με αποτέλεσμα να είναι εκτεθειμένος στα πυρά των Γερμανών».

Οι Γερμανοί τον συνέλαβαν όταν χτυπούσε την καμπάνα της Παναγίας.

Ο παπά-Γιάννης όχι μόνο ήταν ενεργός στην Αντίσταση, αλλά πρωταγωνιστούσε με κάθε ευκαιρία. Αυτός ήταν και ο βασικός λόγος που φυλακίστηκε, διώχθηκε και καταζητούνταν από τις γερμανικές Αρχές, όπως άλλωστε φαίνεται και στη λίστα των καταζητούμενων από τους Γερμανούς, την οποία παραθέτει η «Ορθόδοξη Αλήθεια».

Ο παπά-Γιάννης όρκισε τα μέλη και ορκίστηκε και ο ίδιος μέλος αντιστασιακής ομάδας.

Συνελήφθη το 1942 από τις γερμανικές δυνάμεις. Περιγράφοντας το περιστατικό, ο κ. Καλογεράκης υπογραμμίζει: «Την Κυριακή 25 Ιανουαρίου 1942 ισχυρές γερμανικές δυνάμεις από περίπου 1.500 άντρες φτάνουν αιφνιδιαστικά στα Ανώγεια. Ο παπά-Γιάννης Σκουλάς τελούσε τη θεία λειτουργία στον Ναό της Παναγίας, στο Περαχώρι.

Στο τέλος αυτής της επιχείρησης συλλαμβάνουν και φυλακίζουν από τις 25 Ιανουαρίου 1942 έως τις 9 Μαρτίου 1942 εννέα Ανωγειανούς. Μεταξύ αυτών και τον παπά-Γιάννη».

Σήμερα, βέβαια, οι περισσότερες παραδοσιακές τέχνες έχουν παρακμάσει, το ίδιο και η στιβανοποιία. Ελάχιστοι πλέον ασχολούνται με τη χρονοβόρα αυτή διαδικασία παραγωγής στιβανιών και η ζήτηση είναι πλέον περιορισμένη.

 Ωστόσο, στην Κρήτη παρατηρείται ένα ιδιαίτερο φαινόμενο. Η παραδοσιακή φορεσιά, οι βράκες και τα μειντανογέλεκα έχουν εξαφανιστεί και τα βλέπουμε μόνο σε εκδηλώσεις φολκλόρ. Τα στιβάνια, όμως, κρατούν ακόμη. Κάμποσοι στιβανάδες εργάζονται ακόμη στο νησί, στις μεγάλες πόλεις, Χανιά, Ρέθυμνο, Ηράκλειο, αλλά και σε κεφαλοχώρια, όπου καταφεύγουν οι τελευταίοι ρέκτες-εραστές της παραδοσιακής υποδηματοποιίας. Βέβαια, πολλοί από τους κατοίκους των ορεινών οικισμών επιμένουν να χρησιμοποιούν τα στιβάνια ξέροντας ότι αντέχουν στις ιδιαίτερες περιβαλλοντικές συνθήκες, στο άγριο τοπίο των βουνών.

Πλέον μπορούμε να δούμε αρκετές παραλλαγές στα στιβάνια σε σχέση με το κλασσικό. Τα στιβάνια με ζάρες, το ζάρωμα δηλαδή στο καλούπι του στιβανιού για ένα διαφορετικό στυλ, τα τριζάτα στιβάνια, που τοποθετούνται μικρά ξυλάκια μέσα στη σόλα για να 'τρίζουν', εξού και η ονομασία τους. Άλλη παραλλαγή είναι με πιέτες, διάφορες κορδέλες δέρματος που τοποθετούνται γύρω από το υπόδημα για στολίδι και πολλά άλλα, όπως τα θέλει ο πελάτης.

Σύγχρονος τρόπος κατασκευής

Στις μέρες μας τα πράγματα είναι πλέον διαφορετικά. Σήμερα η κατασκευή ενός ζευγαριού υποδήματα είναι πιο εύκολη διαδικασία για έναν κατασκευαστή, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι και απλή. Πλέον ο κατασκευαστής προμηθεύεται ότι δέρμα θέλει από βιοτεχνίες, στη μορφή που ο ίδιος επιθυμεί και απλά το ράβει σύμφωνα με τις ανάγκες του πελάτη. Για τη κατασκευή της σόλας που είναι και το δυσκολότερο σημείο ενός παπουτσιού χρησιμοποιείται σκληρό δέρμα το οποίο κολλιέται και έπειτα τοποθετείται το τακούνι το οποίο το βρίσκουν εύκολα στο εμπόριο. Όλη η διαδικασία γίνεται πάλι στο χέρι με τη διαφορά ότι στις μέρες μας υπάρχουν αρκετά μηχανήματα που διευκολύνουν τους υποδηματοποιούς. Τα δέρματα που χρησιμοποιούνται είναι κυρίως από πρόβατο και κατσίκι. Στα καλύτερα συμπεριλαμβάνονται τα Ιταλικά δέρματα ενώ στα πιο ανθεκτικά τα Ελληνικά. Γι' αυτό και τα ιταλικά κοστίζουν περισσότερο.

Στα Χανιά πίσω από τη δημοτική αγορά βρίσκεται ο εμπορικότερος δρόμος της πόλης, η οδός Σκρίντλοφ ή Σκρύδλωφ με πολλά επώνυμα καταστήματα στη σειρά. Στο σημείο που συναντιέται με την οδό Χάληδων, την κεντρική οδό της παλιάς πόλης, η περιοχή  έχει το χαρακτηριστικό όνομα στιβανάδικα.

Κάθε μεγάλη πόλη της Κρήτης είχε μία συγκεκριμένη περιοχή στο εμπορικό της κέντρο που βρίσκονταν μαζεμένα τα παραδοσιακά υποδηματοποιεία, δηλαδή τα στιβανάδικα. Στα στιβανάδικα, εκτός από τα παραδοσιακά στιβάνια, θα βρείτε δερμάτινα είδη και διάφορα σουβενίρ.

Οι Κρήτες για δύο αιώνες μετά την βενετσιάνικη κατάκτηση (1204) συνέχισαν να ντύνονται με το βυζαντινό ένδυμα, το οποίο είχαν υιοθετήσει στους προηγούμενους αιώνες. Κατόπιν ενστερνίστηκαν τη βενετσιάνικη μόδα. Τον 16ο  αιώνα οι Αλγερινοί πειρατές που λυμαίνονταν τη Μεσόγειο φορούσαν ένα είδος βράκας. Στα βενετσιάνικα πλοία δούλευαν Κρήτες ναυτικοί που φόρεσαν τη βράκα ως παραπλάνηση προς τους πειρατές. Λόγω της οικονομικής δυσχέρειας οι φτωχοί αυτοί χωρικοί συνέχισαν να φοράνε αυτό το ναυτικό ένδυμα και μετά το τέλος της θητείας τους από τα καράβια, έχοντας την σιωπηλή συγκατάθεση των Βενετών. Η βράκα όμως αφομοιώθηκε σαν ένδυμα καθημερινότητας και διαμορφώθηκε σ’ αυτό που σήμερα αποκαλούμε παραδοσιακή Κρητική φορεσιά ή βράκα στην περίοδο της Τουρκοκρατίας και αποτελείται από διάφορα μέρη. Αυτά ράβονται από ειδικούς τεχνίτες τους επονομαζόμενους τερζήδες. Τα τμήματα αυτά είναι: η βράκα, οι κάλτσες, το γελέκι (κλειστό ή ανοιχτό ), το μεϊτάνι, το καπότο, το πουκάμισο, η ζώνη, το σπαστό φεσάκι ή σαρίκι, το ασημομάχαιρο, η καδένα και τα στιβάνια.

Επί Τουρκοκρατίας άξια αναφοράς αποτελεί η διαταγή του Κιαμίλ Αχμέτ Πασά -διοικητή του Χάνδακα- που απαγόρευε στους χριστιανούς να φορούν κόκκινα και λευκά φέσια αλλά και σαρίκια. Το ίδιο ίσχυε με τις βράκες και με τα στιβάνια, το υπόδημα δηλαδή που χαρακτηρίζει τους Κρήτες.

 Οι Κρήτες φορούσαν μαύρα, κόκκινα αλλά και τα απαγορευμένα άσπρα στιβάνια. Το άσπρο είναι ένα χρώμα που μαρτυρά την αρχοντιά του Κρητικού λαού, στοιχείο φυσικά που οι Τούρκοι κατακτητές δε θα μπορούσαν να αφήσουν έτσι. Τα λευκά στιβάνια στην πραγματικότητα ήταν κίτρινα ή γίνονταν με τον καιρό και λόγω της απαγόρευσής τους τα φόραγαν οι πιο ανήσυχοι, αψηφώντας τους κίνδυνους που αυτό είχε. Εκτός όμως από τα στιβάνια, οι αστοί και πιο εύποροι Κρητικοί κυρίως, φορούσαν και τα «τσαρδίνια» που ήταν ψηλά, στενά, άσπρα παπούτσια με σχισμή κατά μήκος της κνήμης και με  μεταξωτά κορδόνια. Στις απαγορεύσεις αυτές οι Τούρκοι έθεταν το επιχείρημα ότι ο ιερός μουσουλμανικός νόμος παραβιάζεται, αφού δε διακρίνονται οι χριστιανοί από τους μουσουλμάνους.

Τα στιβάνια φορέθηκαν στις αρχές του 19 αιώνα από χωρικούς για την κάλυψη των ποδιών τους από τα αγκάθια και τα χαράκια που ήταν αναγκασμένοι συχνά να διαβούν, προκειμένου να ταΐσουν τα ζώα τους σε βουνά και άλλα δυσβάσταχτα μέρη. Φτιαγμένα από ανθρώπινα υλικά, 100% χειροποίητα, κατασκευάζονταν σύμφωνα με τις δικές τους ανάγκες. Τα πρώτα στιβάνια ήταν φτιαγμένα από: α) δέρμα ζώου το πάνω μέρος που καλύπτει το πόδι και β) από λάστιχο η σόλα που έβρισκαν από παραιτημένα λάστιχα αυτοκινήτων σε χωράφια και δρόμους.

Παραδοσιακός τρόπος κατασκευής

Αφού επεξεργαζόταν το δέρμα του ζώου για μερικές ημέρες στην συνέχεια το έκοβαν και το σχεδίαζαν σύμφωνα με το καλούπι του ποδιού, δηλαδή ίσα ίσα ώστε να καλύψει γύρω γύρω τη γάμπα. Έπειτα κατασκεύαζαν το κουτουπιέ του στιβανιού και στη συνέχεια έραβαν με χοντρό σύρμα το λάστιχο, όπου ήταν η σόλα του υποδήματος. Η διαδικασία για την κατασκευή ενός υποδήματος διαρκούσε ακόμα και 5 ημέρες, διότι τα κατασκεύαζαν όλα στο χέρι, στο στιβανάδικο.

Το στιβανάδικο ήταν ένα μικρό μαγαζί, λίγα τετραγωνικά μέτρα. Στη μέση υπήρχε συνήθως ένα παλιό ξύλινο τραπέζι με θήκες για τα ζαγάρια και τα ξυλόκαρφα. Μπροστά ο χώρος εργασίας με τριτσέτα, σφυριά, κατσαμπρόκους, σουβλιά, φαλτσέτες, τανάλιες. Δίπλα τα σκουπιά και τα καλαπόδια, ξύλινα καλούπια που ευκολύνουν την εργασία του μάστορα, αυτά που «φορμάρουν» το δέρμα.

Οι περιηγητές που έφτασαν στην Κρήτη κατά τα χρόνια της Τουρκικής κυριαρχίας εντυπωσιάζονταν από τα υποδήματα των Κρητικών. Πολλές φορές προσπαθούσαν να εξηγήσουν γιατί χρησιμοποιείται σε όλο το νησί αυτή η βαριά υπόδυση, την οποία άλλοτε την απέδιδαν σε τοπικές συνήθειες και άλλοτε στο φυσικό περιβάλλον.

 Ο Άγγλος πλοίαρχος T.A.B. Spratt, που ήρθε στην Κρήτη γύρω στο 1850, περιγράφει την αμφίεση των Κρητικών με θαυμασμό : « Οι Κρητικοί και των δύο δογμάτων ντύνονται τόσο όμοια ώστε συχνά οι μόνιμοι κάτοικοι αλλά και οι Έλληνες των γειτονικών νησιών να μη τους ξεχωρίζουν. Ψηλές δερμάτινες μπότες (στιβάνια), καφέ ή κόκκινες και συχνά καλοραμμένες και με κορδόνια είναι το χαρακτηριστικό εξάρτημα της ενδυμασίας του Κρητικού. Χρησιμεύουν και ως παπούτσια και ως εφαρμοστό πανταλόνι, ενώ οι κάλτσες είναι άχρηστο εξάρτημα για τον Κρητικό χωρικό. Η μορφή ενός καλοντυμένου Κρητικού είναι εντυπωσιακή., με τη γιορτινή ενδυμασία, με τις εφαρμοστές ψηλές του μπότες σε ζωηρό κόκκινο χρώμα και με το καλοκεντημένο γιλέκο του».

Και ο γιατρός και σπουδαίος αρχαιολόγος Ιωσήφ Χατζηδάκης, που εξέδωσε την «Περιήγησή» του στην Κρήτη το 1881, έγραψε: « Προς τούτοις δε μόνον Ηρακλείω κατασκευάζουσι τα κομψότατα και πολυτελή υποδήματα τα καλούμενα Τσαρδήνια. Το είδος τούτο των υποδημάτων είναι αρχαιότατον και ανεκαθεν ιδιάζον εν Κρήτη, αφού και ο Ιπποκράτης λέγει τους Κρήτας καλώς υποδεδημένους ο δε Γαληνός, σχολιάζων το χωρίον τούτο του Ιπποκράτους, βεβαιοί ότι τα υποδήματα των Κρητών ανέβαινον μέχρι του ημίσεως του σκέλους και ήσαν εις πολλά μέρη διάτρητα, ίνα διαπερώσιν ιμάντας προς ακριβή εφαρμογήν…»

Στο πέρασμα του χρόνου ξεχάστηκαν όλα σχεδόν τα είδη υπόδησης που κατασκευάζονταν στο νησί, όπως τα περίφημα τσαρδίνια του παλιού καιρού. Έμεινε μόνο το στιβάνι όχι μόνο ως τρόπος προβολής μιας ιδιαίτερης ταυτότητας, αλλά και ως είδος χρηστικό.